Polen staat centraal in een hervormd Europa

Welkom terug. Het zwaartepunt van Europa verplaatst zich naar het oosten vanwege de oorlog van Rusland in Oekraïne, en Polen staat centraal in deze ingrijpende verandering. Maar kan Polen zijn kansen benutten, of zal zijn stekelige merk van populistisch nationalisme en zijn ruzies met de EU het tegenhouden? Ik ben op [email protected].

Allereerst de resultaten van de peiling van vorige week. Op de vraag of de gevechten in Oekraïne eind dit jaar zouden stoppen, antwoordde zo’n 61 procent van u nee, 23 procent zei ja en 16 procent twijfelde. Bedankt voor het stemmen.

Sinds de grootschalige invasie van Oekraïne door Vladimir Poetin een jaar geleden, hebben ervaren commentatoren erop gewezen dat de oorlog de positie van Polen in de familie van westerse democratieën heeft versterkt.

Net als zijn buren in Midden- en Oost-Europa, voelt Polen dat zijn herhaalde vooroorlogse waarschuwingen over de kwaadaardige bedoelingen van Rusland gerechtvaardigd zijn. Daarentegen waren Frankrijk, Duitsland en andere West-Europese staten zelfgenoegzaam of misleid in hun beleid ten aanzien van Moskou.

Sylvie Kauffmann, columniste van Le Monde (en net als ik voormalig buitenlandcorrespondent in Polen), merkt in de FT op dat “Warschau zich nu aan de goede kant van de geschiedenis bevindt”.

Piotr Buras, hoofd van het kantoor in Warschau van de denktank European Council on Foreign Relations, schrijft: “De oorlog heeft Polen gelijk gegeven: over Rusland, over Nord Stream 2, over de Europese veiligheid en over het belang van het leger.”

En Wojciech Przybylski, hoofdredacteur van Visegrad Insight, zegt: “Polen neemt tegenwoordig een prominente plaats in op het wereldwijde schaakbord.”

Polen speelt een onmisbare rol bij het kanaliseren van westerse militaire steun aan Oekraïne. Het is de uitdaging aangegaan om meer dan 1,5 miljoen Oekraïense vluchtelingen op te vangen.

Het is opmerkelijk dat Polen zijn steun achter Kiev heeft gegooid, ondanks de intense afkeuring in Warschau van de rehabilitatie in het moderne Oekraïne van Stepan Bandera. Hij was de 20e-eeuwse ultranationalist wiens UPA-troepen in Polen en Israël verantwoordelijk worden gehouden voor moordpartijen op Polen en Joden in de Tweede Wereldoorlog.

Ondertussen investeert Polen zwaar in de modernisering van zijn strijdkrachten, waardoor het een van de NAVO-landen is die het meeste uitgeeft aan defensie als percentage van het bruto binnenlands product.

De Poolse economie verkeert in een robuuste vorm, hoewel de inflatie hoog is (17,2 procent op jaarbasis in januari). De EU verwacht dat de groei dit jaar afneemt van 4,9 procent in 2022 tot 0,4 procent.

Veel van de sterke prestaties van Polen zijn te danken aan goed uitgevoerde, op de markt gebaseerde hervormingen na het einde van het communistische bewind in 1989 – waarover, zie Marcin Piatkowski’s boek, Europa’s groeikampioen. Buitenlandse directe investeringen zijn ook hoog – een teken van vertrouwen in het buitenland in de economische vooruitzichten van Polen.

Ten slotte smeedt Polen een bijzonder nauw veiligheidspartnerschap met de VS. In Polen wordt een permanent hoofdkwartier van het Amerikaanse leger opgezet, vergezeld van een veldondersteuningsbataljon – het eerste permanente Amerikaanse contingent aan de oostflank van de NAVO.

De Amerikaanse president Joe Biden onderstreepte het belang van Polen als bondgenoot door het koninklijk kasteel in Warschau te kiezen als decor voor zijn toespraak ter gelegenheid van de eerste verjaardag van de Russische aanval op Oekraïne.

Ruzies over de rechtsstaat

Dit alles lijkt te leiden tot de conclusie dat Polen zich aan het vestigen is als een leidende macht in Europa.

Graaf echter een beetje dieper en er ontstaat een ingewikkelder beeld. De belangrijkste zorgen richten zich op de regerende rechtse partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) in Polen – de manier waarop deze in eigen land regeert en de manier waarop zij omgaat met de betrekkingen met de EU en met Duitsland in het bijzonder.

Tijdens een bezoek aan Warschau vorig jaar maakte Biden een vriendelijke maar scherpe toespeling op deze zorgen. “Wij allemaal, ook hier in Polen, moeten elke dag het harde werk van de democratie doen. Mijn land ook”, zei Biden.

Veelbetekenend prees hij Lech Wałęsa, de voormalige leider van Solidariteit wiens moedige, geïnspireerde leiderschap van de beweging die het vreedzame einde van het communisme veiligstelde, het doelwit was van een meedogenloze door PiS geleide lastercampagne.

Wat de regering-Biden, en nog meer de EU, dwars zit, is de poging van PiS sinds het aan de macht kwam in 2015 om politieke controle uit te oefenen over de Poolse rechterlijke macht. Voor de EU raakt deze inspanning de kern van waar het blok van 27 landen voor staat: de rechtsstaat in een gemeenschap van gedeelde waarden en deels gebundelde soevereiniteit.

Nu heeft PiS duidelijk een andere kijk op deze controverse. Aleks Szczerbiak, hoogleraar politiek aan de Universiteit van Sussex in het Verenigd Koninkrijk, vat het argument van de partij samen:

Na de gebrekkige overgang van Polen naar democratie in 1989, werd de rechterlijke macht, zoals veel belangrijke instellingen, onteigend door een extreem goed verankerde, en vaak diep corrupte, postcommunistische elite.

[PiS] beschuldigde de EU-instellingen van vooringenomenheid en meten met twee maten, onwettig handelen buiten hun wettelijke bevoegdheden, en het gebruik van de kwestie van de “rechtsstaat” als voorwendsel om Wet en Rechtvaardigheid tot slachtoffer te maken omdat de partij de [EU’s] liberaal-linkse consensus over moreel-culturele kwesties.

Het volstaat te zeggen dat dit argument wordt beschouwd als egoïstische onzin door de Poolse politieke oppositie, waarvan de leidende partij, het Burgerplatform, gematigd rechts is in plaats van liberaal links. De EU van haar kant ziet het argument als een slecht verhuld excuus voor de vastberadenheid van PiS om de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht te ondermijnen.

Grenzen aan het gewicht van Polen in de EU

Hoe het ook zij, een gevolg is dat Polen nog steeds in juridisch conflict is met de EU. Het kan daarom op dit moment geen toegang krijgen tot tientallen miljarden euro’s die aan Polen zijn toegewezen in het kader van het post-pandemische herstelplan van de EU en afzonderlijke regionale hulpprogramma’s.

Misschien verandert dit na de Poolse parlementsverkiezingen later dit jaar, als de oppositie PiS verslaat. Maar dat is een grote “als”: PiS heeft een kleine maar stabiele voorsprong in opiniepeilingen.

Meer in het algemeen wordt het gewicht van Polen in de EU verminderd door het feit dat het buiten de eurozone blijft, die 20 van de 27 lidstaten omvat.

Tot op zekere hoogte heeft PiS geprobeerd Polen te positioneren als het grootste land van een informele Midden-Europese alliantie, of zelfs een Scandinavisch-Baltische groep, die als tegenwicht kan dienen voor Frankrijk en Duitsland.

Maar in Midden-Europa functioneren de Visegrad Vier, waaronder de Tsjechische Republiek, Hongarije, Polen en Slowakije, tegenwoordig nauwelijks vanwege de alom gehate pro-Russische neigingen van de Hongaarse premier Viktor Orbán en de sterke heerschappij in eigen land. En geen enkel Scandinavisch of Baltisch land verwelkomt het vooruitzicht van onnodige scheidslijnen in het midden van de EU.

Spanningen met Duitsland

Het diepere probleem is het anti-Duitse instinct van politieke leiders en aanhangers van PiS. In dit artikel voor de New Eastern Europe-website citeert de Poolse geleerde Eugeniusz Smolar Przemysław Żurawski vel Grajewski, een presidentieel adviseur, die zei: “Uiteindelijk hebben Duitsland, Frankrijk en Rusland allemaal hetzelfde strategische doel: de VS verdrijven uit het Europese systeem.”

Volgens Smolar is Zdzisław Krasnodębski, een PiS-lid van het Europees parlement, zelfs nog verder gegaan door te stellen dat “de dreiging voor [Poland’s] soevereiniteit vanuit het westen is groter dan vanuit het oosten”.

Een dergelijke houding culmineerde vorig jaar in een formele claim van de PiS-regering van € 1,3 biljoen aan herstelbetalingen van Duitsland voor nazi-plunderingen in Polen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Er zijn complexe politieke en juridische aspecten aan deze bewering, zoals ik in oktober vorig jaar in een Europe Express-nieuwsbrief heb geschetst, maar feit blijft dat Duitsland de zaak als gesloten beschouwt.

Al met al is de bewondering in de westerse hoofdsteden voor de moed en daadkracht van Polen tijdens de oorlog in Oekraïne vermengd met de bezorgdheid dat de PiS-lijn op Duitsland niet helpt.

Anna Mulrine Grobe vat deze beoordeling samen in een artikel voor de Christian Science Monitor, waarin ze Michał Baranowski citeert, directeur van het Duitse Marshall Fund East in Warschau:

De stille kritiek die we zien, is dat Polen zich niet echt genoeg zorgen heeft gemaakt over de eenheid van het bondgenootschap, met name in de manier waarop het Duitsland bekritiseert.

Polen vindt nog steeds zijn weg in leiderschap, en het gaat om evenwicht. Soms is het de moeite waard om wat veren te ruches, maar de westerse opvatting is dat dit kan worden gedaan met een iets betere stijl.

Meer over dit onderwerp

Vergeten land? Herinnering aan vlucht en verdrijving in de voormalige Duitse gebieden van Polen – een essay van Marcel Krueger voor de website Notes from Poland

Tony’s keuze van de week

• De inspanningen van de Democratische partij om zwarte kiezers te mobiliseren hebben een hernieuwde urgentie gekregen in de aanloop naar de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2024, rapporteren Taylor Nicole Rogers in New York en Lauren Fedor in Washington van de FT.

• Het vredesplan van China voor Oekraïne is niet bedoeld om de oorlog te beëindigen, maar om indruk te maken op de ontwikkelingslanden en de beschuldigingen te weerleggen dat Peking de stille medeplichtige van Moskou is in het conflict, schrijft Alexander Gabuev voor Carnegie Politika