Robert Philip Hanssen, dubbelagent, 1944-2023

Toen de autoriteiten Robert Hanssen arresteerden, had de meest spraakmakende dubbelagent van de FBI maar één vraag voor zijn collega’s: “Waarom duurde het zo lang?”

Hanssen, die deze week dood werd aangetroffen in zijn cel in een supermax-gevangenis in Colorado, zat een levenslange gevangenisstraf uit nadat hij schuldig was bevonden aan spionage voor Moskou voor meer dan $ 1,4 miljoen, gedurende meer dan twee decennia.

De zaak van Hanssen werd in een regeringsrapport “misschien wel de ergste inlichtingenramp in de geschiedenis van de VS” genoemd. Hij compromitteerde meer dan 50 menselijke bronnen van de FBI (waaronder een aantal die later werden geëxecuteerd), overhandigde duizenden geheime documenten en onthulde uiterst geheime technieken voor het verzamelen van inlichtingen, evenals de Amerikaanse strategie om te reageren op een nucleair conflict.

Uiterlijk was Hanssen een voorstedelijke vader en patriot, die zijn zes kinderen rondreed in oude auto’s en toegewijd was aan het Opus Dei, een conservatieve beweging binnen de katholieke kerk. Maar de spion leidde een geheim leven dat een half dozijn boeken en verschillende films voor televisie en bioscoop inspireerde.

‘Wat hem zo flagrant maakte, was dat hij tot de zeldzame categorie mensen behoorde die een goede toegang hadden. . . en hij heeft dat vertrouwen zo schaamteloos beschaamd’, zei Paul McNulty, een voormalig hoge ambtenaar van het ministerie van Justitie die toezicht hield op de zaak.

Hanssen, de zoon van een politieagent uit Chicago, stopte met de tandheelkundige school en trad in 1976 in dienst bij de FBI. Hij imiteerde voormalig directeur J Edgar Hoover door donkere pakken te dragen, maar zijn opvliegendheid en stugge manier van doen maakten hem impopulair.

Hanssen begon eind jaren zeventig voor het eerst te werken voor de militaire inlichtingendienst van de Sovjet-Unie, waar hij hielp de dekmantel op te blazen van de Amerikaanse topdubbelagent Dmitri Polyakov, een Sovjet-generaal die later werd geëxecuteerd. Zijn werk bij de Amerikaanse contraspionage gaf hem toegang tot geheime informatie en inzicht in hoe slecht de FBI haar opkomende computerdatabases bewaakte.

Het verraad van de agent strekte zich ook uit tot zijn persoonlijke leven. Hij stond toe dat een vriend zichzelf en zijn vrouw Bonnie bespioneerde terwijl ze seks hadden, en hij sloot een bizarre vriendschap met een stripper met wie hij op reis ging en cadeaus kocht, zelfs toen hij haar de les las over naar de kerk gaan.

Hanssen ging begin jaren tachtig slapen, nadat Bonnie hem betrapte toen hij probeerde wat papieren te verbergen in hun huis in Scarsdale, New York. Ze confronteerde hem, dwong hem hun priester te ontmoeten en de opbrengst van de Sovjet-spionage aan een goed doel te schenken.

Maar toen zijn FBI-carrière tot stilstand kwam, ging Hanssen weer voor Moskou werken. Zijn handler gaf hem veel lof en geld, waarmee hij inspeelde op zijn behoefte aan acceptatie.

“Er was zeker een financieel voordeel, maar Hanssen was psychologisch veel complexer. Hij had zeer conservatieve opvattingen en was diep religieus, maar tegelijkertijd verraadde hij zijn land. Het was een heel vreemde reeks concurrerende overtuigingen en gedragingen”, zei Preston Burton, een van zijn advocaten.

De stapels contant geld die Hanssen in huis bewaarde, wekten uiteindelijk de argwaan van zijn zwager, die ook voor de FBI werkte. Begin jaren negentig rapporteerde hij Hanssen aan hun superieuren. Maar er gebeurde niets.

In plaats daarvan stopte Hanssen na de val van de Sovjet-Unie bijna tien jaar lang met spioneren. Toen hij in 1999 weer contact opnam, waren de Russen extatisch en schreven ze “beste vriend: welkom!”

Inmiddels was de FBI op het spoor van een superspion die sinds minstens 1985 duizenden documenten naar Rusland had gestuurd. Nadat ze zich per ongeluk hadden gericht op een CIA-officier, koppelden ze een vingerafdruk op een vuilniszak die werd gebruikt voor het afgeven van documenten aan Hanssen. Hij werd overgeplaatst naar een nepbaan in een afgeluisterd kantoor en kreeg een assistent toegewezen die in het geheim de taak had hem in de gaten te houden.

In februari 2001 schrok Hanssen, wiens elke beweging werd gevolgd door een team van 300, bang. Hij schreef een brief aan zijn Russische begeleiders waarin hij waarschuwde dat “iets de slapende tijger heeft gewekt”, bewaarde het op een gecodeerde computerschijf en verpakt in een vuilniszak, samen met geheime documenten.

Nadat hij het pakket in een park in Virginia had laten vallen, werd hij gearresteerd. Hij pleitte schuldig aan 15 gevallen van spionage en stemde ermee in om over zijn verraad te praten om aan de doodstraf te ontsnappen.

Tijdens zijn debriefing was Hanssen vernietigend over de interne veiligheid van de FBI en zei: “Het was zielig. . . Wat ik deed was crimineel, maar het is criminele nalatigheid.”

“In sommige opzichten is Hanssen de architect van de moderne FBI”, zegt Eric O’Neill, die een boek schreef over zijn werk als jonge agent die was aangesteld om het vertrouwen van Hanssen te winnen. “Hij legde de vele tekortkomingen van de FBI bloot, en de FBI herbouwde op een manier die nooit een andere Hanssen zou toestaan.”