Wagner is de monsterlijke erfenis van een Russische huurlingentraditie

Ontvang gratis updates over Oorlog in Oekraïne

We sturen je een myFT dagelijkse samenvatting e-mail naar boven afronden Oorlog in Oekraïne nieuws elke ochtend.

In de achtste, afsluitend deel van Anna Karenina, het meesterwerk van Leo Tolstoj, voegt graaf Alexei Vronsky, liefhebber van de tragische heldin van de roman, zich bij duizenden Russische vrijwilligers die op de Balkan vechten voor de bevrijding van mede-Slaven van de Ottomaanse heerschappij. “Hij neemt een squadron op eigen kosten!” roept een personage uit.

Tolstoj, een pacifist, schildert Vronsky’s gedrag af als de impulsieve daad van een gebrekkig individu dat al vóór Anna’s zelfmoord worstelde om een ​​doel in het leven te vinden. Voor moderne lezers zijn de slotscènes van deze roman, die zo’n 150 jaar geleden werd gepubliceerd, echter vol weerklank voor onze tijd. Ze roepen de lange traditie op van onofficiële, semi-officiële of in het geheim door de staat gesteunde krijgers die vechten voor Rusland – een traditie die zich uitstrekt van de 19e-eeuwse vrijwilligers van het tsaristische rijk tot de Wagner-groep van het presidentschap van Vladimir Poetin.

Na de afgebroken muiterij in Zuid-Rusland van Yevgeny Prigozhin, de oprichter en leider van Wagner, staat de huurlingengroep voor herstructurering of zelfs ontbinding door toedoen van een eens ondersteunende maar nu woedende Poetin. De dagen dat Prigozhin en zijn agenten door Rusland zwierven om veroordeelden te rekruteren om in Oekraïne te vechten, zijn voorbij. Het harde optreden van Poetin tegen de vermeende sympathisanten van de opstand duidt op een poging om Wagner achterwege te laten en plaatst de oorlogsinspanning onder controle van de reguliere strijdkrachten en het veiligheidsapparaat van Rusland.

Het is minder duidelijk hoe de zaken zullen aflopen in Afrika, Wagners andere belangrijke werkterrein. In landen als de Centraal-Afrikaanse Republiek en Mali leunde Wagner sterk op logistieke steun van het Russische leger. Wagner’s controle over diamant- en goudmijnen stelt het echter in staat om op te treden als een georganiseerde misdaadorganisatie en als een huursoldatenbedrijf dat de doelstellingen van het buitenlands beleid van Poetin bevordert.

Wagner ontstond tien jaar geleden onder auspiciën van de Russische militaire inlichtingendienst GRU, een connectie die het onderscheidt van de particuliere beveiligingsbedrijven die na de koude oorlog in westerse landen tot bloei kwamen. Voor Poetin was een van de meest aantrekkelijke kenmerken van Wagner dat het wettelijk niet bestond – inderdaad, pas in september vorig jaar erkende Prigozhin dat hij de groep in 2014 had opgericht.

Voor die tijd genoot het Kremlin van luchtige ontkenningen dat het iets wist over Wagner of zijn activiteiten in Oekraïne, Syrië of Afrika. Dit mysterie onderscheidde Wagner van een andere ongeregelde strijdmacht die het werk van Poetin deed: de openlijk onbezonnen bataljons van de Tsjetsjeense krijgsheer Ramzan Kadyrov.

Voor westerse landen werden particuliere militaire outfits gewaardeerd omdat ze flexibeler waren dan de reguliere strijdkrachten en minder belastend waren voor de staatskas. Overheden gebruikten ze om drugshandelaren in Latijns-Amerika te bestrijden, piraten in Somalië af te schrikken en clandestiene operaties uit te voeren in Afghanistan en Irak. Westerse regeringen plukten het “vredesdividend” van na de Koude Oorlog en sneden in de defensiebegrotingen en vulden het gat met particuliere aannemers.

Dit alles is met opzet gedaan, niet omdat regeringen zwak waren. Het wordt een heel ander verhaal wanneer de staat zijn exclusieve controle over het gewapend geweld verliest. Als dat gebeurt, zoals de gewelddadige 20e eeuw van Europa laat zien, kunnen wanhopige politieke leiders deals sluiten met de paramilitaire, huursoldaten of vrijwilligerseenheden die zich als gevolg daarvan vermenigvuldigen. Een voorbeeld met rampzalige historische gevolgen is Duitsland na de Eerste Wereldoorlog.

De militaire nederlaag in november 1918 viel samen met een revolutie die de keizer afzette en een republiek oprichtte onder leiding van sociaal-democraten. De leiders van de nieuwe democratie hadden nauwelijks tijd om adem te halen voordat in januari 1919 een communistische opstand uitbrak in Berlijn. Bij gebrek aan voldoende reguliere troepen om de opstand neer te slaan, wendde de regering zich tot zogenaamde Freikorps-eenheden.

Deze milities waren geen vrienden van de democratie, maar bestonden uit voormalige frontsoldaten, rauwe cadetten en ultranationalistische studenten, allemaal met een voorliefde voor ongebreidelde wreedheid. Geestelijke voorouders van de nazi’s plunderden door Berlijn en vermoordden de communistische leiders Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht. Later in 1919 kwamen Freikorps-eenheden in opstand door andere Duitse steden en de Baltische staten, net als Wagner in Oekraïne.

Dichter bij onze tijd zagen de Joegoslavische oorlogen van de jaren negentig een explosie van paramilitair geweld in verband met de bereidheid van nationalistische leiders om gebruik te maken van ongeregelde troepen. In 1992 terroriseerden Servische en Bosnisch-Servische paramilitairen Bosnische moslimgemeenschappen in een met bloed doordrenkte razernij van etnische zuiveringen. Dit werd mogelijk gemaakt door de implosie van de Joegoslavische staat en de stroom van wapens in particuliere handen. Maar de moordpartijen waren ook afhankelijk van het door Serviërs gedomineerde Joegoslavische leger, dat de Bosnische Serviërs steunde, net zoals de strijdkrachten van Moskou de Russische separatisten in Oost-Oekraïne steunden.

De uiteindelijke politieke verantwoordelijkheid voor deze wreedheden lag bij de Servische leider Slobodan Milošević. Josep Borrell, hoofd buitenlands beleid van de EU, maakte een soortgelijk punt over Poetin toen hij deze week zei dat de muiterij van Prizoghin “het monster was dat handelde tegen zijn schepper”.

Tolstoj laat het lot van Vronsky binnen Anna Karenina onduidelijk, maar de implicatie is dat hij zal sterven in de Balkanoorlog. De toekomst van Prigozhin is eveneens onzeker, maar voorlopig bevindt hij zich in Wit-Rusland – misschien wel het minst veilige land in Europa voor een Russische huursoldaatcommandant die uit de gratie is gevallen.

tony.barber@ft.com